Pano İmalatı

Pano İmalatı

Enerji üretilen yerler ile enerjinin tüketildiği yerler arasında uzun mesafeler vardır. Üretim yapılan yerlerden tüketim yapılan yerlere enerjiyi aktarmak için mümkün olan en verimli ve basit yöntem elektrik enerjisi kullanımıdır.

Dolayısıyla petrol, doğalgaz, kömür, güneş, rüzgar gibi birincil enerji kaynaklarından üretilen enerji elektrik enerjisine çevrilir. Üretilen bu elektrik enerjisini uzun mesafelerde iletmek için enerji nakil hatları kullanılır. Sanayi ve konut bölgelerine gelindiğinde de buraya kadar getirilen elektriği dağıtmak gerekir.

Bir binaya ya da sanayi tesisine, bir kablo girecektir. Bu kabloyu; her aydınlatmayı, prizi ve mekanik yükü besleyecek şekilde çoğaltmak gerekecektir. Buna elektrik dağıtımı denir.

Elektriği istediğimiz zaman kesip istediğimiz zaman tekrar verebiliyor olmalıyız. Dolayısıyla elektrik tesisatını kumanda etme ihtiyacımız vardır.

Aynı zamanda elektrik tesisatının doğası gereği oluşacak arızalardan, tesisatın zarar görmesini engellemeliyiz. Bu nedenle elektrik tesisatını korumamız gerekir.

Bir elektrik tesisatının dağıtım, kumanda, koruma gibi ihtiyaçlarını karşılayan, elektrik ekipmanlarını içinde bulunduran metal ya da plastikten yapılan kutulara elektrik panosu denir.

Elektrik panolarının amacı nedir? Elektrik panolarını kullanmazsak ne olur?

Elektrik panolarının 3 temel amacı vardır:

Dağıtım

Elektrik panoları; giriş, dağıtım ve çıkış bölümlerinden oluşur. Panoya gelen bir adet giriş, dağıtım bölümü sayesinde ihtiyaç kadar çoklanır.

Panonun dağıtım işlevini yerine getirebilmesi için bakır bara, otomat baraları ve değişik türde dağıtım blokları kullanılır.

Kumanda

Elektrik devreleri ilk devreye girme durumlarında, kalıcı halde çalışma durumlarından farklı şekilde davranırlar. Bir yüke ilk defa enerji verilirken normalde çekeceği akımdan daha fazla akım çeker. Dolayısıyla birçok elektrik devresini kumanda etmek fişi prizden çıkarmak kadar basit değildir. Bu durum özellikle yüksek akımlı ve yüksek gerilimli devrelerde geçerlidir.

Elektrik devresini kesmek ve tekrar devreye almak için elektrik ekipmanları kullanılması gerekir. Yerinden kumanda için şalter, sigorta, motor koruma şalteri gibi ekipmanlar kullanılır. Uzaktan kumanda için ise kontaktör, röle, pako şalter gibi ekipmanlar kullanılır.

Koruma

Elektriğin yapısı gereği yaşanabilecek çeşitli arızalar vardır: Aşırı akım, toprak kaçağı, kısa devre, aşırı yüksek gerilim, aşırı düşük gerilim, gerilim darbesi vs.

Bu tarz elektrik arızaları hem personele hem de ekipmana zarar verebilir. Bu nedenle elektrik panosundaki elektrik ekipmanı olabildiğince hızlı bir şekilde yaşanan arızayı izole edip etkisiz hale getirecek şekilde devreyi kesmelidir. Birkaç örnek verelim:

Priz linyeleri 2,5mm2 kablo ile beslenir. 2,5mm2 kablonun çekebileceği max akım 20-25A civarındadır. Prizlere yapılan uzatmalarla çok sayıda cihaz bağlanır ve hepsi aynı anda çalıştırılırsa çekilen akım 20-25A’i geçebilir. Bu duruma aşırı akım denir. Bu durumda devre kesilmezse besleme kablosu yanacak ve tesisatta hasara, hatta yangına neden olabilecektir.

Örnekteki aşırı akımı kesmek için minyatür devre kesici, sigorta gibi ekipmanlar kullanılır. Akım belli bir değerin üzerine çıktığında, belli bir süre sonunda devre kesilip elektrik tesisatı korunur.

Tesisin yakınına yıldırım düşmesi durumunda oluşan yüksek gerilim darbeleri hassas elektronik cihazlara zarar verebilir. Bu şekilde olabilecek bir hasarın önüne geçmek için gerilim darbesi elektrik tesisatından ve yüklerden izole edilmelidir. Bunun için parafudr kullanılır.

Gerilim belli bir değerin üzerine çıktığında parafudrun uçları mikro saniye mertebesinde toprakla kısa devre olup darbeyi izole eder.

Elektrik ekipmanlarıyla ilgili sonraki bölümde elektrik panosunun kullanılma amacını daha detaylı bir şekilde kavrayacağız.

Bir elektrik panosunda hangi malzemeler kullanılır?

Pano dış aksam

Elektrik panosunun dış aksamı; pano gövdesi, kapı, yan-arka-alt kapak, ön yüz plakaları, montaj plakaları, raylar, kanallar vs. gibi malzemelerden oluşur.

Pano gövdesinin sağlaması gereken koşullar şunlardır:

• Panonun dağıtım, kumanda, koruma gibi işlevlerini yerine getirmesini sağlayan şalt malzemeyi düzgün bir şekilde taşımalıdır. Şalt malzeme, istenilmesi durumunda kolaylıkla müdahale edilebilir, bakım yapılabilir durumda olmalıdır.
• Panoya dışarıdan gelen kablo giriş çıkışları rahatlıkla yapılabilmelidir.
• Kısa devre, ark arızası, deprem gibi durumlarda pano bütünlüğünü koruyabilmelidir. Arıza sırasında pano yakınında bulunan personelin zarar görmemesi sağlanmalıdır.
• Pano dışarıdan gelen, belli büyüklükte darbelere karşı içindeki ekipmanı koruyabilir olmalıdır. (Aşağıda IK koruma bölümünde detaylı anlatılmıştır.)
• IP koruma sınıfının gerektirdiklerini sağlamalıdır. (Aşağıda IP koruma bölümünde detaylı anlatılmıştır.)
• Topraklaması düzgün bir şekilde yapılmış olmalıdır. Panonun dış gövdesine dokunulması durumunda elektrik şoku riski olmamalıdır.
• Panoya yetkili personel dışındaki kişilerin müdahale etmesi engellenmelidir. Bunun için kapı kilitli tutulur. Kapı açıldıktan sonra direk canlı uçlar karşımıza çıkmaz. İlk başta ön yüz plakalarıyla karşılaşılır. Daha detaylı koruma için pano içi formlama yapılır.

Şalter (MCCB)

Şalter, elektrik devresini aşırı akım ve kısa devreye karşı koruyan bir koruma ekipmanıdır. Farklı kutup sayısında, nominal akımda, kısa devre kesme kapasitesinde ve açma eğrisinde olurlar.

Minyatür kesicilerden (otomat) temel farkı; yüksek kısa devre kesme kapasitesine sahip olması, açma eğrilerinin daha farklı oluşu ve genellikle nominal akım değerlerinin ayarlanabilir oluşudur.

Aşağıda 3x100A 36kA bir termik manyetik şalterin resmini görüyorsunuz:

[Şalter resmi]

3x’nın anlamı, şalterin 3 fazı birden kesebilmesidir.

100A’in anlamı, şalterin nominal akım değeridir. Bu akım değerinin üzerinde şalter belli bir süre sonunda açma yapacaktır.

36kA’in anlamı şalterin 36000A’e kadar açma yapabileceğidir.

Aşağıda bu şalterin açma eğrisini görüyoruz:

X ekseni şalterin üzerinden akan akımı nominal akımın katları cinsinden gösterir. Örneğin 3x125A şalterde I/Ir = 1, 125A’i gösterir. I/Ir = 2, 250’i gösterir

Y ekseni ise geçen süreyi [s] cinsinden gösterir. Çizilen eğri de şalterin açma yaptığı eğridir.

Grafiği incelediğimizde I/Ir=1 değerinden önce şalterin şalterin açma yapmadığı görülür. Bu değer 1 ile 10 arasında iken şalter değişik sürelerde açma yapmaya başlayacaktır. Akan akım ne kadar yüksekse açma süresi o kadar kısalacaktır.

Akan akım 10 katına çıktıktan sonra şalterin çok hızlı açma yapmaya başladığı görülür (50ms’nin altında). Bu akımlar yüksek kısa devre akımlarıdır. Çok hızlı açma yapılmaz ise, kısa devrenin elektrik devresine termik ve dinamik zararları olacaktır. Zaten bu nedenle şalterin hızlı açma yapması gerekmektedir.

Minyatür kesici (Otomat) (MCB)

Minyatür devre kesici, elektrik devresini aşırı akım ve kısa devreye karşı koruyan bir koruma ekipmanıdır. Farklı kutup sayısında, nominal akımda, kısa devre kesme kapasitesinde ve açma eğrisinde olurlar.

Şalterlerden (MCCB) farkı; düşük kısa devre kesme kapasitesine sahip olması, açma eğrilerinin daha az esnek oluşu ve genellikle nominal akım değerlerinin sabit olmasıdır.

Aşağıda 1x16A 6kA bir minyatür devre kesicinin resmini görüyorsunuz:

1x’nın anlamı şalterin 1 fazı kesebilmesidir.

16A’in anlamı MCB’nin nominal akım değeridir. Bu akım değerinin üzerinde MCB belli bir sürede açma yapmaya başlayacaktır.

6kA’in anlamı şalterin 6000A’e kadar açma yapabileceğidir.

Aşağıda bu minyatür devre kesicilerin açma eğrisini görüyoruz:

X ekseni MCB’nin üzerinden akan akımı, nominal akımın katları cinsinden gösterir. Örneğin 1x16A şalterde I/In = 1, 16A’i gösterir. I/Ir = 3, 48A’’i gösterir

Y ekseni ise geçen süreyi [s] cinsinden gösterir. Çizilen eğriler de B, C, D tipleri için MCBnin açma yaptığı eğrilerdir.

C eğrisi için grafiği incelediğimizde I/In=1,13 iken MCB’nin 3600sde açma yaptığı görülür. Bu değer 1 ile 10 arasında iken şalter değişik sürelerde açma yapacaktır. Akan akım ne kadar yüksekse açma süresi o kadar kısalacaktır.

Akan akım 10 katına çıktıktan sonra şalterin çok hızlı açma yapmaya başladığı görülür (1s ile 10ms arasında). Bu akımlar yüksek kısa devre akımlarıdır. Çok hızlı açma yapılmaz ise, akan akımın elektrik devresine termik ve dinamik zararları olacaktır. Zaten bu nedenle minyatür kesicinin hızlı açma yapması gerekmektedir.

Artık akım anahtarı (Kaçak akım anahtarı) (RCCB)

Doğrudan ya da dolaylı olarak, devrede enerjili bir bölüme dokunulması durumunda toprak kaçağı arızası (Faz toprak kısa devresi) oluşur.

Artık akım anahtarı, elektrik tesisatını ve personeli faz toprak kısa devresi sonucu oluşabilecek yangın ve elektrik şoku gibi durumlardan koruyan bir elektrik ekipmanıdır.

Farklı kutup sayısında, nominal akımda, mA kesme değerinde olurlar. 4x40A 300mA, 2x25A 30mA gibi.

Aşağıda 4x40A 30mA bir artık akım anahtarını görüyoruz:

4x’nın anlamı, şalterin 3 faz ve nötrü kesebilmesidir.

25A’in anlamı, RCCB’nin nominal akım değeridir. Bu akım değerine kadar RCCB normal şekilde çalışacaktır. Bu akımın üstündeki değerlerde RCCB düzgün şekilde çalışmayacaktır.

30mA’in anlamı, RCCB’nin 30mA üzerindeki faz toprak kısa devrelerinde açma yapacağıdır..

Aşağıda bu RCCB’nin açma eğrisini görüyoruz:

Yeşil renkli açma eğrilerinin 30mA’den itibaren açma yaptığı görülebilir. Akan toprak kaçağı akımı arttıkça açma süresi kısalacaktır.

Kontaktör

Kontaktör küçük bir güçle, yüksek güçlü bir elektrik devresini anahtarlamaya yarayan bir kumanda ekipmanıdır.

Güç kontakları ve bobinden oluşur. Bobine uygulanan kumanda gerilimi sonucu oluşan elektromanyetik alanla güç kontakları konum değiştirir. Böylece güç devresi anahtarlanmış olur.

Yukarıda bahsettiğimiz gibi devreyi yerinden kumanda etmek için şalter veya minyatür devre kesici kullanılabilir. Mandalını OFF konumuna getirmek yeterli olacaktır. Ancak aynı devreyi pano kapısından butonla ya da uzak mesafeden anahtarla kumanda etmek istersek kontaktör gibi bir devre elemanı kullanmak zorunda kalırız.

Kontaktörler, farklı kutup sayısında, nominal akımda ve bobin geriliminde olabilirler: 3x9A 220V AC bobin, 4x25A 24V DC bobbin gibi.

Aşağıda örnek bir 3x40A 220V AC bobinli kontaktör görüyoruz.

[Resmi hangi kontakların ne işe yaradığını söyleyerek açıkla]

Röle

Röle, bobinine uygulanan kumanda gerilimiyle kontakları konum değiştiren bir kumanda devresi elemanıdır.

Bobin ve kontaklardan oluşurlar. Kontaktörlerin kontakları yüksek güçlü akımları kumanda edebiliyorken, rölelerin kontakları ancak düşük güçlü akımların olduğu kumanda devrelerini kumanda edebilir.

Röleler farklı kutup sayısında, nominal akımda ve bobin geriliminde olabilirler.

Aşağıda 24V DC bobinli 4 kontaklı bir rölenin resmini görüyoruz:

[Resmi hangi kontakların ne işe yaradığını söyleyerek açıkla]

Pako şalter, Buton

Pako şalteler ve butonlar, elektrik kumanda devrelerinde anahtarlamada kullanılan bir elektrik ekipmanlarıdır. Farklı kutuplarda, farklı konumlarda, kalıcı veya geri dönüşlü (yaylı) olabilirler.

Aşağıda aydınlatma devresi kumandasında kullanılan bir 1-0-2 mandal buton görüyoruz:

Burada da ışıklı start butonu ve ışıklu stop butonu:

Akım trafosu

Elektrik devresinden geçen akımı doğrudan ölçmek oldukça maliyetli, zorlu ve tehlikelidir. Bundan dolayı devreden akan akımı ölçmek için akım trafoları kullanılır. Akım trafosunun primerinden akan akım, sargı oranına göre sekonderde daha düşük bir değere çevrilir. Sekonderine de uygun güçte ölçü aleti veya koruma rölesi takılır.

Akım trafolarının temel parametreleri; primer akımı, sekonder akımı, gücü, ölçüm hata sınıfıdır.

Örneğin 100/5 A 15VA Cl:0,5 bir akım trafosunun çevirme oranı 100/5 = 20’dir. Primerinden akan akımı 20’ye bölersek sekonderinde akacak akımı buluruz. 100A doyuma ulaştığı değerdir. Bunun üstündeki akımlarda kullanmamız gerekir.

15VA sekonderine bağlanacak max güçtür.

Cl:0,5 ise yaptığı çevirme sırasında %0,5 oranında bir hata payına sahip olduğu anlamına gelir.

Aşağıda bir akım trafosunu resmini görüyoruz:

Sayaç

Elektrik sayacı, bir tesiste tüketilen elektrik enerjisini gösteren bir ölçüm ekipmanıdır. Elektrik sayacının temel amacı tüketilen aktif enerjiyi kWh olarak tespit edip tüketiciye faturalama yapmaktır. Bazı tesislere, hem aktif enerjiyi hem de reaktif enerjiyi (kVArh cinsinden) ölçen sayaçlarda koyulabilir.

Elektrik sayacı, tüketiciye göre farklı tiplerde olabilir:

• Monofaze, trifaze
• Direkt bağlı, akım trafosu üzerinden bağlı (X/5)
• Aktif ölçüm yapan, aktif reaktif ölçüm yapan
• Tek yönlü ölçüm yapan, çift yönlü ölçüm yapan.

.

Aşağıdaki örnekde X/5 kombi sayaç fotoğrafı görüyoruz:

Enerji analizörü

Enerji analizörü bir tesiste akım, gerilim, güç, enerji, frekans, harmonik gibi farklı elektriksel parametreleri ölçmeye yarayan bir elektrik ölçü ekipmanıdır.

Aşağıda METSEPM2230 enerji analizörünü görüyoruz:

Elektrik panosu ve şalt malzemelerin tanımında kullanılan önemli parametreler nelerdir?

Nominal akım

Elektrik panosunun nominal akımı, normal koşullar altında panonun taşıyabileceği maksimum akımı gösterir. Bir panonun nominal akımını, panonun içindeki giriş şalteri, dağıtım barası ve pano içindeki kablo kesitleri belirler.

Nominal gerilim

Elektrik panosunun nominal gerilimi, normal koşullar altında panonun rahat bir şekilde çalışabileceği faz faz gerilimini belirtir. Bir panonun nominal gerilimi, panonun içinde kullanılan şalt malzemelerin ve dağıtım ekipmanlarının nominal gerilim değerlerine göre belirlenir.

İzolasyon gerilimi

Elektrik panosunun izolasyon gerilimi, izolasyonda sıkıntı yaşamadan maruz kalabileceği maksimum tepe gerilimidir. Bir panonun nominal gerilimi, panonun içinde kullanılan şalt malzemelerin ve dağıtım ekipmanlarının nominal gerilim değerlerine göre belirlenir.

IP Koruma sınıfı

IP’nin açılımı “ingress protection”dır. Giriş koruması anlamına gelir. Elektrik panolarında IP koruma sınıfı, elektrik panosuna girebilecek katı (iş aleti, insan eli, toz vs) ve sıvılar (su, yağ vs.) için sağlanan korumanın derecesini belirler.

IP koruma sınıfı, iki değerden oluşur: IPXX. İlk değer katıların girişine karşı koruma derecesini berlilerken, ikinci değer sıvıların girişine karşı koruma derecesini belirler.

Aşağıdaki tabloda katı ve sıvı koruma derecelerinin anlamları bulunabilir:

Panolarda en sık kullanılan IP koruma sınıflarının anlamlarını tablodan da faydalanarak açıklayalım:

• IP30: 2,5mm’den büyük katı cisimlerin girişine engel olur. Buna tornavida gibi iş aletleri örnek gösterilebilir. Sıvı girişine karşı koruması yoktur. Schneider’ın Prisma serisi standart panoları bu şekilde dizayn edilir.
• IP31: 2,5mm’den büyük katı cisimlerin girişine engel olur. Buna tornavida gibi iş aletleri örnek gösterilebilir. Maksimum 90 derece açıyla düşen su damlalarına karşı koruması vardır. Schneider’ın Prisma serisi standart panolarının kapılarına eklenen bir conta ile bu koruma sağlanır.
• IP41: 1mm’den büyük katı cisimlerin girişine engel olur. Buna kablo teli örnek gösterilebilir. Maksimum 90 derece açıyla düşen su damlalarına karşı koruması vardır. EAE’nin ekabin serisi standart panoları bu şekilde dizayn edilir.
• IP43: 1mm’den büyük katı cisimlerin girişine engel olur. Buna kablo teli örnek gösterilebilir. Maksimum 60 derece açıyla gelen su spreyine karşı koruması vardır. Schneider’ın Prisma serisi panoları eklenen aksesuarlarla bu şekilde dizayn edilebilir.
• IP55: Toz girişine karşı korumalıdır. Panoya çok az toz girişine müsade eder. Tazyikli su girişine karşı korumalıdır. Harici tip panolarda tercih edilebilecek bir IP koruma sınıfıdır.
• IP65: Toz girişine müsade etmez. Tazyikli su girişine karşı korumalıdır. Harici tip panoların bu koruma sınıfında yapılması tercih edilir.

Panoya girecek katı ve sıvı maddeler pano içinde arızalara neden olabilirler. Örneğin, panoya girecek fare gibi bir hayvan, baralara temas ederek pano içinde çok büyük bir kısa devreye neden olabilir. Toz ve kir, zamanla, pano içindeki şalter, minyatür kesici, kontaktör gibi ekipmanların kontaklarında aç-kapa sırasında problemler oluşmasına neden olabilir.

Pano içine girecek su, o anda kısa devreye neden olup panoda ciddi hasara yol açabilir. Bunun dışında pano içinde temas ettiği ekipmanların uzun vadeli olarak kullanılmasının önüne geçer.

Bu nedenle, panolarda IP koruma sınıfı çok önemlidir. Pano imalatı ya da alımı yapılırken ortam koşullarına uygun IP koruma derecesi seçildiğinden emin olunmalıdır.

IK Koruma sınıfı

IK’nın açılımı “impact protection” dır. Darbe koruması anlamına gelir. Elektrik panolarında IK koruma sınıfı, dışarıdan gelebilecek mekanik darbelere karşı panonun dayanabileceği maksimum sınırı belirler.

IK koruma sınıfı, 0 ile 10 arasında değerler alabilir. Aşağıdaki tabloda IK koruma sınıfının aldığı değerlerin anlamları bulunabilir:

IK00, panonun mekanik darbelere karşı korumasız olduğu anlamına geliyorken; IK10, 20 joule (5 kg ağırlığında bir objenin 40 cm yükseklikten düşmesine eşdeğer bir güç) gücündeki bir darbeye karşı korumalı olduğu anlamına geliyor.

Elektrik panolarında en sık IK koruma sınıfı IK08 ve IK10’dur. Örneğin, Schneider Prisma panolarda IP30 olan seriler, IK08 koruma sınıfına sahiptir. IP55 olaran seriler ise IK10 koruma sınıfına sahiptir.

Panonun dış aksamının dışarıdan gelecek darbelere karşı içindeki şalt malzemeyi koruması gereklidir. Bu nedenle IK koruma sınıfının uygun değerde olması oldukça önemlidir.

Formlama

Formlama; enerjili kısımlara erişim ve temasın engellenerek panoya müdahale eden kişilerin can güvenliğini sağlayan, yapılan bölmelendirme ile pano içinde oluşan arızaların diğer bölümlere ulaşmasına engel olan güvenlik önlemleri bütünüdür.

Panolarda kilitli kapı, ilk güvenlik önlemidir. Kapı açıldıktan sonra ikinci güvenlik önlemi olarak karşımıza önyüz plakaları çıkar. Ancak önyüz plakalarını çıkardığımızda enerjili kısımlarla karşı karşıya kalırız.

Form1 olan, yani herhangi bir formlaması olmayan panolarda önyüz plakaları çıkarıldığında dikkatli olmazsak elektrik şoku riskiyle karşılaşırız. Dikkatli olsak bile, o sırada oluşacak tesadüfi bir arızanın yaratacağı elektrik arkı, çok ciddi yanma ve yaralanmalara neden olabilir. Bu nedenle özellikle panoya müdahale ve revizyon olasılığını yüksek olduğu endüstriyel tesislerde, panolarda formlama yapmak tavsiye edilir.

Form2, Form3, Form4 standardında formlama yapılabilir. Form2’den başlayarak panodaki tüm enerjili uçlar izole edilir ve elektrik şoku riskinin önüne geçilir. Form2, Form3, Form4 arasındaki farklar, bölümlemesi yapılan komponentler arasındaki farklardan kaynaklanır

Genel olarak

• Form2’de şalt malzeme ayrı bir bölüm, dağıtım baraları ayrı bir bölüm yapılır. Çıkışlar için bölmelendirme yoktur.
• Form3’de şalt malzemelerin her biri kendi içinde ayrı ayrı bölümlendirilir. Dağıtım baraları Form2’deki gibi ayrı bölüm yapılır. Çıkışlar için bölmelendirme yoktur.
• Form4’de şalt malzemelerin her biri kendi içinde ayrı ayrı bölümlendirilir. Dağıtım baraları ayrı bir bölüm yapılır. Çıkışlar da kendi içlerinde ayrı ayrı bölümlendirilir.

Form4 gibi bir bölmelendirme sisteminde şalt malzemelerden birinde arıza olsa bile bunun, diğer şalt malzemelere veya diğer şalt malzemeler üzerinde çalışma yapan personele etkisi olmayacaktır. Aynı durum bara bölümünde ya da çıkışlardan birinde yaşanacak arızalar için de geçerlidir.

Daha detaylı açıklama aşağıdaki tablodan görünebilir:

[Formlama resimleri]

Dahili & Harici Tip Pano

Elektrik panoları, bulundukları ortama göre dahili tip ya da harici tip olarak sınıflandırılırlar.

Dahili tip panolar, iç ortam panolarıdır. Bina içlerinde kullanılırlar. Muhafaza edilen bir ortamda olduklarından dolayı IP koruma sınıfının çok yüksek olmasına gerek yoktur. Genelde IP30, IP31, IP41, IP43 değerlerinden biri tercih edilir. Ortam koşullarına göre pano için havalandırma ya da pano içi ısıtma yapmak gerekebilir.

Harici tip panolar, dış ortam panolarıdır. Bu panolar kir, toz, yağmur gibi dış ortam koşullarına dayanıklı olacak şekilde imalat edilmelidirler. Bu nedenle minimum IP55, mümkünse IP65 kullanılması tercih edilmelidir.

Panolar, yağmura karşı şapkalı (çatılı) imal edilirler. Pano içi havalandırma, çatının içine konulan fan modülleriyle ve kapıya konan uygun IP derecesinde filtrelerle yapılır. Neme karşı pano içi ısıtıcı kullanmak gerekebilir. Aşırı tuzlu hava koşulları için ise pano boyasını koruyucu ekstra malzemeler kullanmakta fayda vardır.

Elektrik panosu tipleri nelerdir?

Ana Dağıtım Panosu

Bir bina ya da fabrikaya ana elektrik girişinin yapıldığı elektrik panosudur. Elektrik dağıtımı tüm tesise ana dağıtım panosundan başlayarak yapılır. Genelde ana dağıtım panosu > Tali dağıtım panoları > Son dağıtım panoları > Elektrik yükleri şeklinde dağıtım yapılır. Ana dağıtım panosu bu zincirin başlangıcıdır.

Yüksek kısa devre kesme kapasiteli ana giriş şalteri ve tali panoları besleyen dağıtım şalterlerinden oluşur.

Tali dağıtım panosu

Ana dağıtım panosundan sonra elektrik dağıtımının yapıldığı alt panolara tali dağıtım panoları denir.

Örnek olarak binalarda her katın elektrik dağıtımı için bir adet tali kat dağıtım panosu kullanılır. Sanayi tesislerinde belli bir bölümdeki makina parkuru için veya aydınlatma bölümü için ayrı bir tali dağıtım panosu kullanılır.

Son dağıtım panosu

Son dağıtım panoları, tali dağıtım panolarından beslenir. Aydınlatma, priz, elektrik motoru gibi yüklerin beslemesi son dağıtım panolarından yapılır.

Transfer panosu

Bir tesisin ana güç kaynağı elektrik dağıtım şirketi tarafından sağlanan güçtür. Bu ana güç kaynağında çeşitli nedenlerle kesintiler olabilir. Bu kesintiler durumunda tesisin elektriksiz kalması istenmiyorsa tesis, generatör gibi ayrı yedek bir güç kaynağı tarafından beslenmelidir.

Bu iki güç kaynağı arasında otomatik ve güvenli bir şekilde geçiş sağlanmalıdır. Transfer panoları ana güç kaynağındaki kesintiyi algılar, yedek güç kaynağına “çalış” sinyali verir. Yedek güç kaynağı devreye girdiğinde, ana güç kaynağından yedek güç kaynağına otomatik transferi sağlar.

Aynı şekilde ana güç kaynağı geri geldiğinde, otomatik olarak ana güç kaynağına geçişi sağlar. Yedek güç kaynağına da “durdur” sinyalini verir.

Transfer panoları birkaç şekilde yapılabilir. Genelde bu konu için özel olarak üretilmiş 1-0-2 yada 1-2 geçişli transfer şalterleri kullanılır. Bu malzemelerle, transfer tek bir şalter üzerinden gerçekleştirilmiş olur. Yalnız bu şalterlerin herhangi bir termik ya da kısa devre koruması yoktur. Sadece transfer konusunda özelleşmiştir.

Transfer için aralarında mekanik ve elektriksel kilitlemeleri yapılmış motorlu şalterler de kullanılabilir. Şalter açma yaptıktan sonra, şalterin tekrar kapama yapabilmesi için üzerine motor takılır. Bu sayede şalterin otomatik olarak kapama yapabilmesi sağlanır.

Küçük güçlerde transfer için ise kontaktörler kullanılabilir. Kontaktörlerle yapılan transferin kumanda devreleri, motorlu şalterlere göre daha kolaydır.

Senkronizasyon panosu

Senkronizasyon panosu birden fazla generatörü senkronize edip tek bir güç kaynağı haline getiren elektrik panosudur.

Yedek güç kaynağı ihtiyacının yüksek olduğu ve bu ihtiyacın tek generatör tarafından sağlanamayacağı tesislerde kullanılır. Ayrıca bir generatörde yaşanan arıza durumunda tesis yedek güç kaynağından mahrum kalmaz. Tesis, diğer generatörler tarafından beslenmeye devam edebilir.

Generatör senkronizasyon panolarında, senkronizasyonu yapılacak generatör sayısı kadar motorlu şalter kullanılır. Bu şalterlerin kumandası, bu işe uygun olarak üretilmiş senkronizasyon röleleri tarafından otomatik olarak yapılır. Kullanılan röle, senkronizasyon için aşağıdaki şartları sağlamalıdır:

Generatörlerim

• gerilimleri
• frekansları
• faz sıraları
• faz açıları

aynı olmalıdır. Kullanılan röleler bu şartları sağlayacak şekilde alınan ölçümlere göre gerekli kumandayı otomatik olarak yapar.

MCC (Motor Control Center) panosu

Pompa, fan, konveyör, kompresör vs. gibi elektrik motorlarının yoğunlukta olduğu elektrik yüklerini besleyen panolara mcc panosu denir.

Mcc panoları diğer dağıtım panolarından farklı olarak motor koruma şalterleri, termik röleler, kontaktörler, frekans konvertörler, yumuşak yol vericiler, kumanda röleleri, pako şalterler ve butonlar gibi malzemelerden oluşur.

Bu malzemeler motor devrelerinin koruma ve kumandası için özelleşmiş malzemelerdir:

Motorlar nominal akımlarının üstüne çıktıklarında sargılarında arıza riski oluşur. Devrenin, belirli bir derecenin üzerindeki akım artışlarında hızlı bir şekilde kesilmesi gerekir. Bunun için motor koruma şalterleri veya termik röleler kullanılır. MCB’ler bu görevi hassas bir şekilde yerine getiremez.

Motorların çalıştır-durdur şeklindeki kumandalarını yapmak için kontaktörler, pako şalter ve butonlar gibi ekipmanlarla kullanılır.

Motorların hızının kontrol edilmesinin en etkili ve pratik yolu frekansın değiştirilmesidir. Bunun için frekans konvertörleri kullanılır. Frekans konvertörler ayrıca motorlarda tork kontrolü, enerji tüketiminde verimlilik, soft start ve stop imkanı sunar.

DDC (Direct Digital Control) panosu

DDC panoları, BMS sistemlerinde otomasyonu sağlayan kontrolörleri bünyesinde barındıran elektrik panolarıdır. Binalarda HVAC, aydınlatma, geçiş kontrol gibi sistemlerin kontrölü bu panolardan yapılır.

DDC panolarının içindeki kontrolörler üzerlerinde bulunan I/O girişleri aracılığıyla sahadan gelen bilgileri toplayıp gerekli kontrol kararlarını alırlar. Birkaç örnek verelim:

Varlık sensörü, digital input girişine bağlanır. Varlık sensörü bir kişinin geldiğini algılarsa, kontrolörün gerekli digital output çıkışı enerjilenir ve o bölgeye dair aydınlatma enerjilenir.

Sıcaklı sensörü, analog input girişine bağlanır. Sıcaklık belli bir derecenin üstüne çıktığında klima çalıştırılarak ortamın soğutulması sağlanır.

Kompanzasyon panosu

Elektrik tesislerinde reaktif enerji tüketiminin yüksek olması birçok probleme yol açar:

• Tesiste gereğinden fazla güç kaybı yaşanır.
• Daha yüksek kesitli ve kapasiteli ekipman kullanımına neden olur.
• Dağıtım şirketinden aşırı reaktif enerji tüketimine bağlı cezalar gelir.

Bu tarz problemlerin önüne geçmek için reaktif enerji tüketimini azaltmaya yarayan reaktif güç kompanzasyon panoları kullanılır. Bu panolar içinde bulunan kondansatör, şönt reaktör, kontaktör, sigorta, reaktif güç kontrol rölesi gibi ekipmanlarla şebekeden çekilen reaktif gücü sınırlarlar.

Tesiste endüktif reaktif enerji çeken asenkron motor gibi yükler ağırlıkta olduğunda bunu dengelemek için kondansatörler devreye alınır.

Tesiste kapasitif reaktif enerji çeken LED aydınlatma gibi yükler ağırlıkta olduğunda ise bunu dengelemek için şönt reaktörler devreye alınır.

Reaktif enerjinin algılanması, buna uygun olarak gerekli kondansatör ve reaktörlerin otomatik olarak devreye alınması, reaktif güç kontrol röleleri tarafından yapılır.

Sayaç panosu

Elektrik dağıtım şirketleri, tüketilen elektriği ölçüp faturalamak için elektrik sayaçlarını kullanırlar. Her abonenin tüketimini ölçmek için bir adet sayaç kullanılır. Birden fazla abonenin bulunduğu binalarda, sayaçların tümünün bulunduğu elektrik panolarına, sayaç panoları denir.

Sayaç panolarının girişinde panonun tüm elektriğini veren ana giriş şalteri bulunur. Buradan tüm sayaçlar beslenir. Her bir abonenin sayacı, kendi bölümlerinde ayrıca mühürlenmiş olarak bulunur.

Mühürlü sayaç bölümleri minyatür kesici ya da şalter, kaçak akım anahtarı ya da toroid düzeneği ve sayaçtan oluşur.

Sayaçlar farklı tiplerde olabilirler:

• Monofaze Sayaç: Monofaze (Faz – Nötr) olarak beslenen aboneler için kullanılır.
• Trifaze Sayaç: Trifaze (3 Faz – Nötr) olarak beslenen aboneler için kullanılır.
• Aktif Sayaç: Sadece aktif enerji ölçümü yapan sayaçlardır. Belli bir gücün altındaki aboneler kullanır.
• Kombi Sayaç: Hem aktif hem de reaktif enerji ölçümü yapan sayaçlardır. Belli bir gücün üstündeki aboneler kullanır. Faturalandırmalarında reaktif enerji ölçümü de olacağından reaktif ceza almaları mümkündür.
• Direk Sayaç: Akım ve gerilim uçları şebekeye güç devresi üzerinden direk bağlanan sayaçlardır. Genelde 100A’e kadar üretilirler. Akım trafosu ihtiyaçları yoktur.
• X/5 Sayaç: Akım uçları şebeke akım trafosu üzerinden bağlanan sayaçlardır. 100A’in üstünde X/5 sayaçların kullanılması istenmektedir.
• Çift Yönlü Sayaç: Hem elektrik tüketimi, hem de elektrik üretimi olan aboneler tarafından kullanılan sayaç tipidir. Güneş paneli, rüzgar türbini ile elektrik üreten yerler çift yönlü sayaç kullanmak zorundadır. Bu sayaç akımın akış yönünü algılar. Bu sayede üretilen enerjinin dağıtım şirketine satılması sağlanır.
• Tek Yönlü Sayaç: Sadece elektrik tüketimi olan tesislerde kullanılan standart sayaçlardır.

Sayaç panoları, ihtiyaca uygun olarak yukarıda bahsettiğimiz her tipten sayaç bölümünü bünyesinde barındırabilir.

Şantiye panosu

Elektrik tesislerinin veya binaların yapımı sırasında geçici elektriğe ihtiyaç duyulmaktadır. Bu geçici elektriğin dağıtımı, koruması ve kumandası için şantiye panoları kullanılır. Bu şantiye panoları, son dağıtım noktalarında üzerlerinde uygun değerlerde prizler ile üretilir.

Panoların üzerindeki prizler; matkap, kırıcı, kesici, testere, kaynak gibi el aletlerini çalıştırmak için kullanılır.

Prizler, ihtiyaca uygun olarak monofaze ya da trifaze takılabilir. 16A, 32A, 63A, 125A gibi nominal akımlardan biri tercih edilir. Şantiyedeki koşullara göre IP44 ya da IP67 gibi koruma sınıflarında tercih edilebilir.

Panolar, genellikle harici tip ve ayaklı yapılır. Taşınması kolay, dayanıklı ve hafif olması tercih edilir.

Elektrik panolarının tasarım süreci nedir?

Bir elektrik panosunun imalat sürecinin basamaklarını ele alalım:

Tek hat şeması

Elektrik projeleri birkaç bölümden oluşur:

• Elektrik hesaplarının yapıldığı projeler,
• Mimari plan üzerinde yerleşimin ve bağlantıların gösterildiği projeler
• Tek hat şemaları (Kolon şemaları) ve yükleme cetvelleri

Tek hat şemaları, elektrik projesinin hiyerarşik yerleşimini gösterir. Elektrik panoları ve içinde kullanılan şalt malzeme, kablolar, trafo, generatör vs. gibi ekipmanlar; bunlar arasındaki bağlantılar tek hat şemasında gösterilir.

Elektrik müteahhitleri, tek hat şemalarını pano imalatçılarına yollar. Bu tek hat şemalarına göre elektrik pano teklifleri hazırlanır. Fiyatta anlaşılması durumunda imalat süreci başlar.

Üç hat şeması

Elektrik tek hat şemalarında, kullanılanacak şalt malzemenin temsili projesi çizilir. Elektrik panosunun imalatını yapmak için bu projeyi detaylandırmak gerekir.

Bunun için güç devrelerinde üç faz birden çizilir. Kumanda devreleri detaylandırılır. Kabloların, hangi şalt malzemenin hangi kontağından nereye çekileceği detaylı bir şekilde projelendirilir. Şalt malzeme, klemens, kablo etiket numaraları projeye, panoda yapılacağı gibi işlenir.

Böylece projeyi eline alan bir elektrik teknisyeni, saha elemanı ya da son kullanıcı panodaki her detayı proje üzerinde görebilir.

Pano imalat resmi

Elektrik tek hat şemasına bakarak, elektrik panosunda kullanılacak şalt malzemelerin keşfi çıkarılır. Bu keşfe göre kullanılacak pano boyutları belirlenir. Sonrasında bu boyutlara uygun şekilde panonun yerleşimi yapılır. Bu yerleşime pano imalat resmi denir.

Pano imalat resminde panonun ön kapıdan, ön yüz plakalı ve şalt malzeme görünür şekilde resimleri bulunur.

Pano imalat resmi sayesinde, elektrik panosunu görmeden, panonun yerleşimi ve boyutları hakkında fikir sahibi oluruz.

Satın alma

Elektrik panosunun malzeme keşfine ve üç hat şemasına göre satın almaları yapılır. Şalt malzemenin ve sacın satın almaları ayrı ayrı yapılır.

İmalat

Elektrik projesi ve ürün satın almaları tamamlandıktan sonra panonun imalatına başlanır:

1. Uygun boyutlarda panonun kurulumu yapılır: Ana karkas, ön kapı, arka kapak, yan kapaklar, üst ve alt kapak.
2. Şalt malzemenin yerleştirileceği montaj plakaları ve DIN raylar takılır.
3. Kablo kanallarının geçiş noktaları belirlenir ve uygun ölçülerde kablo kanalları yerleştirilir.
4. Şalt malzemenin ve klemenslerin yerleşimi yapılır.
5. Şalt malzemenin ve klemenslerin etiketlemesi yapılır.
6. Şalt malzemenin nominal akımına uygun uygun kesitte kablo veya bakır bağlantıları yapılır.
7. Bağlantılar tamamlandıktan sonra ön yüz plakaları ve ön kapı takılarak imalat bitirilir.

Test

Pano imalatı tamamlandıktan sonra IEC 61439’da tariflendiği şekilde rutin test süreci başlar. Testte aşağıdaki maddeler kontrol edilir:

• Gövdenin belirtilen IP koruma sınıfına uygun olup olmadığı gözle kontrol edilir. Örneğin IP55 koruma sınıfına sahip bir panonun, contalarla sızdırmazlığı kontrol edilir. Pano kapağındaki deliklere takılan ekipmanın uygun sızdırmazlığa sahip olduğundan emin olunur.
• Atlama ve kaçak yolu mesafeleri, gözle ve dielektrik test ile kontrol edilir. Elektrik ekipman – pano gövdesi arası, elektrik ekipmanlarının kendileri arasında, elektrik ekipmanlarının kendi kontakları arasında kısa devre ya da toprak kaçağı olmadığından emin olunur.
• Pano montaj ve cihaz tanımlamalarının uygunluğu kontrol edilir. Panoya enerji verilerek, panonun girişinden tüm çıkışlara kadar enerjinin gidip gitmediği her bir şalt malzeme için test edilir. Kumanda devrelerinin isteneni yerine getirdiğinden emin olunur. Bunun için ölçü aleti kullanılır.
• Pano içi kablaj ve bara montajının uygunluğu kontrol edilir. Kullanılan kablo ve bara kesitlerinin uygunluğuna bakılır. Bağlantılarda gevşeklik olmadığından emin olunur. Kabloların uygun izolasyon gerilimine sahip olup olmadığına bakılır. Baralar için uygun izolatör seçimi yapıldığından emin olunur.
• Müşteri çıkış bağlantılarının uygunluğu kontrol edilir. Klemens yada şalter bağlantılarının uygun şekilde yapılacağından emin olunur. Müşteri kablo bağlantıları için gerekli kablo atkıları bağlanır, yeterli boşluk bırakılıp bırakılmadığı kontrol edilir.
  Busbar modülü ile bağlantı varsa busbar modülünün faz yönleri tekrar kontrol edilir.
• Kapı kilidi, ön yüz plaka menteşeleri, şalter mekanik kilitleri, şalter uzatma kolu vs gibi mekanik bağlantıların kontrolleri yapılır.

Paketleme

Pano testleri tamamlandıktan sonra panonun sevk edileceği koşullara ve müşteri talebine göre paketleme yapılır. Kapalı ağaç karkas, açık ağaç karkas, strafor + balonlu naylon şeklinde paketleme yapılabilir.

Elektrik panolarını kaliteli yapan nedir?

IEC 61439 tip test

International Electrotechnical Commission (IEC), elektrik ve elektronikle ilgili bir çok bölümden oluşan, genellikle Avrupa ve Asya’da kullanılan standartlar bütünüdür.

IEC 61439, standardın alçak gerilim panoları ile ilgili bölümüdür. Alçak gerilim panolarının tasarımı, yapımı ve güncellenmesi ile ilgili yapılması gerekenleri anlatır.

IEC 61439, 5 bölümden oluşur:

• Genel kurallar
• Alçak gerilim anahtarlama ve kontrol düzeni donanımları – Bölüm 2: Güç anahtarlama ve kontrol düzeni donanımları
• Alçak gerilim anahtarlama ve kontrol üniteleri – Bölüm 3: Vasıfsız personelin eriştiği yerlerde kurulması amaçlanan alçak gerilim anahtarlama ve kontrol üniteleri için belirli özellikler
• Alçak gerilim anahtarlama ve kontrol üniteleri – Bölüm 4: İnşaat şantiyelerindeki üniteler (ACS) için belirli özellikler
• Alçak gerilim anahtarlama ve kontrol üniteleri – Bölüm 5: Şebekelerdeki güç dağıtımı ile ilgili üniteler için belirli özellikler
• Alçak gerilim anahtarlama ve kontrol üniteleri – Bölüm 6: Baralı kanal sistemleri için belirli özellikler

Üretim sürecinde orijinal sac üreticisi, pano imalatçısı, son kullanıcı ve kontrol firmanın rolünü ve sorumluluklarını detaylı bir şekilde anlatır. Bu standarttaki şartları sağlayarak güvenli, sürdürülebilir ve dayanıklı pano imalatı yapmak mümkün olacaktır.

Elektrik panoları bu standarda tabi olabilmek için birkaç referans tasarımla birçok testten geçer:

• Gerilim stresine (Kısa ve uzun süreli aşırı yüksek gerilimler) dayanma kapasitesi
• Akım taşıma kapasitesi
• Kısa devre dayanım kapasitesi
• Elektrik çarpmasına karşı koruma
• Yangın ve patlama riskine karşı koruma
• Bakım ve revizyon yapılabilme kapasitesi
• Elektromanyetik uyumluluk
• Elektrik tesisatını istenen şekilde çalıştırabilme kapasitesi
• Sahada montaj yapılabilme kapasitesi
• Çevresel koşullara karşı dayanabilme kapasitesi

Bu şartlar öncelikle orjinal üreticinin yaptığı panolar üzerinde yapılan testler ile sağlanır. Ardından pano üreticisinin yapacağı rutin testler ile şartların sağlandığından emin olunur.

IEC 61439 standardına uyumluluk bir elektrik panosu satın alması sırasında ilk bakılması gereken konulardan biridir. Elektrik pano üreticisinin üreteceği panonun bu standarda uyduğundan ve orjinal tasarımlardaki gibi imalat yapıldığından emin olunmalıdır.

İyi projelendirme ve tasarım

Elektrik pano imalatından önce projelendirme ve tasarım süreci gelir. Kaliteli bir pano imalatı için pano üreticisinin bu işe ayrılmış yetişmiş bir kadrosu ve bu işe özel kullandığı yazılımları olmalıdır.

Elektrik pano projelendirmesinde en sık kullanılan yazılımlar şunlardır: Eplan, See Electrical, Autocad. Proje grubunun bu yazılımla etkili bir şekilde projelendirme yapabiliyor olması gereklidir.

Ayrıca projedeki notasyona uygun olarak etiketleme yapılabilmelidir. Elektrik şalt ekipmanı, kablolar, klemensler ve giriş-çıkış isimleri için ayrı ayrı etiketleme yapılmalıdır. Bu etiketler proje ile uyumlu olmalıdır.

Kaliteli dış aksam ve şalt malzemesi

Elektrik panosunda kullanılan şalt malzeme ve sac (dış aksam), panonun kalitesini belirleyen en önemli konulardan birisidir.

Kullanılan şalt malzeme güvenilir, bilindik bir marka tercih edilmelidir. Schneider, Siemens, ABB gibi markalar ilk tercih edilecek markalar olmalıdır. Eğer projede maliyetle ilgili kaygılar var ise Eaton, Legrand, LS gibi markalar da tercih edilebilir.

Projeye ve ortam koşullarına göre seçilen markanın farklı model ürünleri kullanılabilir. Scheider’da ürün seçimininden birkaç örnek verelim:

Ticari binalarda fiyat/performans oranı yüksek orta seri ürünler tercih edilebilir. Minyatür kesiciler Easy serisi, şalterler CVS serisi, kondansatörler EasyCan serisi seçilebilir. Ortam koşulları biraz daha zorlu bir sanayi tesisi içinse minyatür kesiciler Acti9, şalterler NSX, kondansatörler VarPlus serisi seçilebilir.

Acti9 minyatür kesicilerin yanına yardımcı kontak takılabilir. Trip’e geçmesi durumunda üzerindeki bir işaretle bunu gösterir. Easy serisi minyatür kesicilerde bu özellik yoktur.

NSX serisi şalterler ihtiyaca uygun farklı kısa devre kesme kapasiteleri ve açma eğrilerinde üretilirler. Projeye uygun kaskatlama ve seçilik gibi ihtiyaçları karşılayabilirler. Ayrıca haberleşme özelliklerine sahiptirler. CVS serisi şalterlerde bu özellikler yoktur.

VarPlus serisi kondansatör, EasyCan serisine göre daha ağır ortam koşullarında çalışabilirler ve daha uzun ömürlüdürler.

Yukarıdaki örneklerde görüldüğü gibi ürün kalitesinden ödün vermeden, ihtiyaca ve bütçeye uygun ürün seçimleri aynı marka içerisinde de yapılabilir.

Aynı şekilde kullanılacak sacın üreticisinin ilgili standartları sağlandığından emin olunmalıdır. Yapılan tasarımların sac üreticisinin tasarım rehberine uygun olması gereklidir.

Pano güvenliği

Elektrik panosunun tamamında topraklama sürekliliğin sağlandığından emin olmalıdır. Aksi durumda elektrik şoku riskiyle karşı karşıya kalınır.

Elektrik panosu yetkisiz personelin panoya müdahalesini engelleyecek şekilde uyarıcı levha ve etkiletlerle donatılmış olmalıdır. Ayrıca kapılar kilitlenebilir olmalıdır.

İkinci bir güvenlik önlemi olarak kapı açıldığında karşımıza ön yüz plakaları çıkmalıdır. Ön yüz plakaları enerjili kısımlara doğrudan dokunma şansımız olmadan şalt malzemeyi görmemizi ve kumanda edebilmemizi sağlar.

Panoda personel güvenliğini artıracak şekilde yapılabilecek Form1, Form2, Form3, Form4 gibi formlama seçenekleri olmalıdır.

Kaliteli test prosedürü

IEC 61439 standardında belirtildiği gibi rutin test süreci zorunluluktur. Pano imalatı tamamlandıktan sonra her bir pano, standartta belirtilen şekilde testlere tabi tutulmalıdır. Panonun projede belirlendiği şekilde çalıştığından emin olunmalıdır.

Elektrik panosu üreticisinin test sürecinin ciddiye alması, bunun için ayrı bir ekip bulundurması, imalat alanında ayrı bir test alanı bulundurması kaliteli pano imalatı açısından çok büyük önem arz eder.

Kurumsal yapı

Kurumsal yapıya sahip, süreçlerinin planlı bir şekilde takip eden firmaların kaliteli ve hızlı çözümler üretme olasılıkları daha yüksektir. Bunun için firmanın ISO9001 gibi bir kalite belgesine sahip olup olmadığı sorgulanabilir. Firma sadece belgeye sahip olmakla yetinmemelidir. Kalite standartlarını aktif olarak uyguluyor olmalıdır.

Deneyimli kadro

Deneyimli bir kadroya sahip olmak birçok avantaja sahiptir. Birbirinin benzeri işleri yapmanın getirdiği deneyim sayesinde deneyimli bir personel daha kaliteli ve verimli imalat yapma şansı daha yüksek olur. Karşılaşılabilecek olası problemleri daha hızlı bir şekilde çözebilirler.

After Sales Support & Warranty

Birçok firmanın standart garanti süresi 2 yıldır. Firmanın bunu sağladığından emin olunmalıdır.

Firmanın kullandığı şalt malzemede bir problem yaşanması durumunda şalt malzeme üreticisinin ürünün arkasında durup durmadığı araştırılmalıdır.

Pano imalatı sonrasında sahada bir problem yaşanması durumunda elektrik pano üreticisinin soruna müdahale edebilecek kapasiteye sahip olup olmadığı kontrol edilmelidir.

Dayanıklılık

Elektrik panosunun dayanıklılığı birkaç maddeye bağlıdır:

• Doğru malzeme seçimi: Ortam koşullarına uygun seçim çok önemlidir. Birkaç örnek verelim:

Harici tip bir pano için galvaniz sac seçilmeli, sızdırmazlığı sağlamak için contalaması düzgün yapılmalıdır. Pano yağmura karşı çatı ile korunmalıdır. Havalandırma çıkışları yağmur almayacak şekilde dizayn edilmelidir.

Aşırı tuzlu ya da asidik bir ortamda galvaniz sac yeterli olmayacaktır. Ortama uygun kalitede paslanmaz sac tercih edilmelidir.

• Malzeme kalitesi: Kullanılan sac, şalt malzeme, kablo, bakır kaliteli seçilmelidir. Aksi halde panonun ömrü kısalacaktır.

Örneğin tüm seçimler düzgün yapılsa bile kullanılacak kalitesiz bir şalter pano ömrünü kısaltabilir. Açma yapması gereken bir kısa devreyi açamazsa tüm pano zarar görebilir.

• Çevre koşulları: Panoların aşırı sıcak, aşırı soğuk, tuzlu, nemli, asidik gibi farklı çevre koşullarında çalışması gerekebilir. Bu koşullara uygun malzeme seçimi yapılması çok önemlidir. Gerekirse ilave koruma boyası gibi ek güvenlik önlemleri alınabilir.
• Pano bakımı: En az iki yılda bir panonun bakımının yapılması pano ömrünü uzatacaktır.

Bu koşullara göre bir panonun ortalama ömrü, ciddi bir problem yaşanmadıkça, 25-40 arasında olacaktır.

Doğru elektrik pano imalatçısı nasıl bulunur?

Doğru elektrik pano üreticisini seçmenin ilk adımı, firmanın yukarıda da bahsettiğimiz pano üretimini kaliteli hale getiren şartları sağlamasıdır. Bunun dışında bakılabilecek birkaç maddeden daha bahsedelim:

Uluslararası bilinirliği olan bir markanın partneri olması

Pano üreticisinin bilindik bir markanın partneri olması, son kullanıcı için birçok avantajı bünyesinde barındırır:

• Ürün kalitesi, yıllara dayanan deneyimden geçerek test edilmiş, birçok müşteri tarafından onaylanmıştır. Bu durum orjinal üreticinin ürünlerini ve dizaynlarını güvenilir hale getirir.
• Yaşanabilecek problemlerde, pano imalatçısıyla beraber orjinal üreticiden de teknik destek alınabilir.
• Satış sırasında ya da sonrasında pano üreticisiyle sıkıntı yaşanması durumunda bile orijinal üreticiden destek alınabilir. Orijinal üretici marka değeri dolayısıyla ürününün arkasında duracaktır.
• Bir ürünün tesliminde sıkıntı olması durumunda, bu ürün orjinal üreticinin yaygın bayi ağı sayesinde başka bir bayiden alınabilir. Bu durum teslim sürelerini daha hızlı hale getirir.

Referanslar

Elektrik pano üreticisinin geçmiş referanslarına bakmak, firmanın deneyimi ve güvenilirliği hakkında bilgi verecektir.

Seçilecek firmanın

• Sektörde 10 yıldan fazla deneyimi ve bu süre boyunca birçok referansı olması
• Yaptıracağımız işin büyüklüğünde işleri daha önceden yapmış olması
• Yaptıracağımız işe benzer işleri daha önceden yapmış olması

aranacak kriterlerden olmalıdır.

Yüz yüze görüşme

Yapılacak işin siparişi geçilmeden önce, pano imalatçısının fabrikasını gezmek faydalı olacaktır.

İmalat alanını, test alanını, depoyu, ofisleri gezip vereceğimiz işi bitirmek için gerekli yeterliliğe sahip olduğundan emin olmak gerekir.

Aynı zamanda herhangi bir finansal sıkıntı yaşamadığından, işi bitirebilecek finansal güce sahip olduğundan emin olunmalıdır.

İyi kalitede elektrik panosu uygun fiyata nasıl alınır?

Yapacağımız işe uygun kalitede üretim yapan, deneyimli, iyi referanslara sahip bir firma seçmek önemlidir. Ancak bir o kadar önemli bir konu da, kaliteli imalata, uygun fiyatla ulaşmaktır.

Fiyat / Performans oranı yüksek ürünleri tedarik etmek için aşağıdaki kontrolleri yapabiliriz:

• Kaliteli imalat yaptığına emin olduğumuz birkaç firmadan teklif isteyip tekliflerini karşılaştırabiliriz. Bu sayede hem daha uygun fiyata satın alma yapma şansımız olur hem de teklif hazırlanırken yapılabilecek hataların önüne geçilmiş olur.
• Elektrik projesini ve şartnameyi tekrar gözden geçirebiliriz. Örneğin, kısa devre kesme kapasitesi 70kA yazılan bir şalter için yapılan kısa devre hesabı sonucu 50kA’in yeterli olduğu bulunabilir. Bu durumda daha uygun fiyatlı 50kA şalter ile fiyat istenebilir.
• Elektrik pano boyutu kontrol edilebilir. Gereğinden fazla yedek yer bırakılmışsa ve yedek yer ihtiyacı yoksa pano boyutları küçültülebilir. Normal çalışma koşullarında dahili ortamda IP55 pano istenmişse, bu pano IP31’e çevirebilir.
• İhtiyacı karşılıyorsa daha uygun fiyatlı bir marka ya da aynı markanın başka bir ürün serisi seçilebilir. Örneğin, bir konut projesinde Acti9 Schneider sigorta kullanmak yerine daha uygun fiyatlı Easy serisi sigortalar tercih edilebilir.

Yukarıdaki örneklerde de görüldüğü gibi fiyatı düşürmek için elektrik panolarında değiştirilebilecek bir çok özellik ya da ekipman vardır. Yalnız bu tarz değişiklikleri yaparken proje, şartname, güvenlik ve kaliteden ödün verilmemesine dikkat edilmelidir.

Sık sorulan sorular

Elektrik panoları nereye yerleştirilir?

Elektrik panoları yerleşimi, panonun bulunduğu tesise göre değişir.

Endüstriyel tesislerde, genelde ana dağıtım bölümü için ayrı bir elektrik pano dairesi bulunur. Tali dağıtım, mcc, son dağıtım vs. gibi panolar mimari plana göre makinelere ve yüklere en yakın, en uygun yere yerleştirilir. Mimari planın yapısına ve makine parkuruna göre panoların yeri değişecektir.

Binalarda ana dağıtım panoları, genelde binaya kablo girişinin yapıldığı bodrum katlarında bulunur. Her kattaki şaft odasında kat dağıtım panosu, dairelerde & ofislerde de kendi son dağıtım panoları bulunur.

Bir tesisin imalatı tamamlandıktan sonra yapılan elektrik işlerine dair as built projeler hazırlanır. As built projelerdeki kolon şemalardan, tesisin son durumunda, elektrik dağıtımının nasıl yapıldığını, hangi panonun ve hangi yükün nereden beslendiğini görürüz.

Mimari üzerine işlenmiş elektrik projelerinde de elektrik ekipmanının yerleşimi görünür. Bu projelere bakarak elektrik panolarının yerlerini görebiliriz.

Elektrik panolarının bakıma ihtiyacı var mıdır? Ne kadar süre dayanırlar?

Elektrik panolarında veya içindeki elektrik ekipmanında çevresel etmenlerin etkisiyle zamanla paslanma, aşınma, eskime gibi problemler oluşabilir. Bu problemler ekipmanın arıza yapmasına ya da hatalı çalışmasına neden olabilir. Bu nedenle elektrik panolarının 1-2 yılda bir bakımının yapılması tavsiye edilir.

Elektrik panolarına rutin bakımları yapılırsa içinde bulunduğu koşullara göre ömürleri 25-40 yıl arasıdır.

Bu süreyi panonun bağlı olduğu şebeke ve beslediği yükler de değiştirebilir. Bağlı olduğu yüklere bağlı olarak pano üzerinde yaşanan kısa devre, aşırı akım, yüksek-düşük gerilim gibi arızalar sonucu şalterlerin yaptığı açmalar da bu süreyi değiştirebilir. Ya da şebekede yüksek-düşük gerilim, gerilim harmoniği gibi problemler de panonun ömrünü kısaltabilir.

Elektrik panolarının fiyatı nedir?

Elektrik panolarının fiyatı; pano tipine, panonun kullanılacağı yere, içinde kullanılacak malzemeye ve elektrik projesine göre değişir. Bunun için elektrik projesine göre elektrik pano imalatçılarından fiyat teklifi almak gerekir.

Bir elektrik panosunda ne problem yaşanabilir? Ne yapmalıyım?

Elektrik panosunda yaşanabilecek olası problemleri ve çözümlerini sıralayalım:

• Artık akım (Kaçak akım) anahtarı açması: Artık akım anahtarları 30mA, 300mA gibi değerlerde üretilirler. Örneğin 30mA bir artık akım anahtarını ele alalım. Artık akım anahtarının bağlı olduğu hattaki bir cihazda izolasyon problemi ya da doğrudan temas dolayısıyla bir kaçak oluşursa ve bu değer 30mA’i geçerse artık akım anahtarı koruma amaçlı devreyi açacaktır.

Bu durumda anahtarın attığı sırada hangi cihazın devrede olduğuna bakmak gerek. Bu cihazda veya bağlantısında bir problem olup olmadığı kontrol edilmeli. Problem varsa düzeltilip artık akım anahtarı tekrar devreye alınmalıdır. Hemen tekrar atıyorsa problem çözülememiş demektir. Daha deneyimli bir personelden destek almak gerekir.

• Şalter / Sigorta atması: Sigorta / Şalter, bağlı olduğu hattın aşırı yüklenmesi ya da sigortayı attıracak büyüklükte bir kısa devre oluşması durumunda atacaktır.

Bu durumda şalterin attığı sırada hangi cihazların devrede olduğuna bakmak gerek. Cihazlardan bazılarını devreden çıkarıp şalteri tekrar devreye aldığımızda şalter atmıyorsa şalter aşırı akımdan (aşırı yüklenme) dolayı atmış demektir. Bu durumda yapılacak olan aşırı yüklenmeye neden olan yükleri mümkünse başka bir hatta aktarmaktır. Ya da elektrik panosunda revizyon yapmak gerekir.

Diğer problem nedeni de kısa devredir. Şalterin açma yaptığı sıradaki yükler kontrol edilip şalter tekrar devreye alınmalıdır. Şalter hemen tekrar atıyorsa problem çözülmemiş demektir. Daha deneyimli bir personelden destek almak gerekir.

• Panoda arıza nedenli hasar: Hatalı projelendirme, şebeke kaynaklı problemler, aşırı ortam sıcaklığı vs. gibi nedenlerle elektrik panosu içindeki ekipman gerekli korumayı yapamayabilir. Bu durumda minyatür kesici gibi koruma ekipmanları ya da kontaktör gibi kumanda ekipmanları açma sırasında hasar görebilir. Ya da açma yapamaz, aşırı akım sonucu kablolarda hasar oluşabilir.

Bu durum yangın riski taşımaktadır. Zaten böyle bir hasar oluşması durumunda panodan yanık kokusu gelecektir. Bu durumda yetkili bir personel haber verilmelidir. Arızanın nedeni anlaşılıp hasarlı ekipman doğru ekipmanla değiştirilmeli ve pano yeniden devreye alınmalıdır.

• Gevşek Bağlantılar: Elektrik panosundaki bağlantılar zamanla gevşeyebilir. Gevşeme sonucunda elektrik arkı oluşup yangın riski yaratabilir. Bunun çözümü panoya rutin bakım uygulamaktır. Bakım sırasında tüm bağlantı noktaları tekrar sıkılacaktır.
• Korozyon: Pano gövdesinde oluşan korozyon, panonun nemli bir ortamda olduğunun işareti olabilir. Nemli ortamda içindeki ekipmanların da çalışmasında problemler oluşabilir. Yetkili bir personel çağrılıp ekipmanlarda problem olup olmadığı tespit edilmelidir. Ayrıca ortam koşullarına uygun olarak panoya havalandırma fanı, ısıtıcı gibi ekipmanlar eklenebilir.

Elektrik pano güvenliği

Elektrik panolarının nominal çalışma gerilimleri 50V üzerindedir. Dolayısıyla insanlar için elektrik şoku riski taşımaktadır. Elektrik şoku, yaralanma ve ölüm gibi durumlara maruz bırakabilir. Bundan dolayı elektrik panosu çevresinde gerekli güvenlik önlemlerinin alınması gerekir:

• Elektrik panosu mümkünse ayrı bir bölümde, deneyimsiz kişilerin ulaşamayacağı yerde olmalıdır. Mümkün değilse elektrik panosunun üzerinde yüksek gerilim taşıdığına dair işaretler bulunmalıdır. Ayrıca panonun önünde zeminle izolasyonu sağlayacak şekilde, uygun değerde izole halı bulunmalıdır.
• Elektrik panosunun topraklama hattına bağlı olduğundan emin olunmalı. Topraklama ölçümü yılda en az 1 kere yapılmalıdır. Ayrıca pano üzerinden farklı yerlerden ölçüm yaparak topraklama sürekliliğinin sağlandığından emin olunmalıdır.
• Elektrik panosunun kapağı kilitlenebilir olmalıdır. Yetkili olmayan personelin, panonun kapağını açabilmesi engellenmelidir.
• Pano kapağı açıldığında ilk karşımıza çıkan ön yüz plakaları olmalıdır. Böylece enerjili bölümlere temas etme şansımız olmadan şalter, sigorta, kaçak akım gibi ekipmanları kumanda etme şansına sahip oluruz.
• Özellikle endüstriyel tesislerde, panoya müdahale olasılığının sık olduğu panolarda, minimum Form 2B pano tercih edilmelidir. Form 2B bölmelendirmede, ekipmanın enerjili uçları uygun parçalarla izole edilir. Bakır dağıtım baralarının olduğu bölümler, ayrı bölümlerde tesis edilip, uygun parçalarla izole edilir. Bu sayede panonun ön yüz plakaları çıkarıldıktan sonra bile enerjili uçlara temas etme şansı olmaz.
• Elektrik panosunda bir revizyon yapılması gerekiyorsa pano içindeki elektriğin kesilmesi gerekir. Elektrik kesildikten sonra canlı uçlara müdahale öncesi, bir ölçü aleti ile elektrikğin kesilmiş olduğundan emin olunmalıdır.

Pano içinde bir bölüm enerjiliyken çalışma yapmak gerekiyorsa arıza durumunda oluşabilecek ark flashına karşı uygun, PPE (personal protection equipment) ekipmanının giyilmesi gerekir.

• Elektrik panosunun çevresinde ıslak hacim bulundurulmamalıdır. Ayrıca panonun çevresinde rahat bir boşluk bırakılmalıdır.
• Elektrik panosunda ya da bu panodan beslenen elektrik tesisatı üzerinde bir revizyon ya da bakım işlemi uygulanırsa işleme başlamadan önce elektriğin kesilmesi gerekir. Elektrik kesildikten sonra çalışmaya başlamadan önce mutlaka elektriği kesen şalterin üzerinde kilitleme ve etiketleme yapılmalıdır. Aksi halde elektrik panosundan uzaktayken başka bir personel gelip yanlışlıkla panoya tekrar enerji verebilir.
• Elektrik panosunun projesi pano içinde bulunmalıdır. Etiketlemenin doğru yapıldığından emin olunmalıdır. Elektrik panosunda yapılması gereken, detaylı bir manual kumanda var ise bunun açıklaması bulunmalıdır.
• Personel elektrikle ilgili güvenlik konularında eğitilmelidir. Elektrik tesisatında ya da panoda bir problem yaşandığından nasıl müdahale edileceği, kimlere haber verileceği önceden belirlenmelidir.